Anadolu Selçuklu Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin Malazgirt Savaşına müteakip olarak Anadolu’ya ayak basmasından 6 yıl sonra İznik’e kadar ilerleyen Selçuklu komutanı Kutalmış Süleyman Şah tarafından bağımsızlığı ilan edilen Türk Devletidir.

Anadolu Selçuklu Devleti, Büyük Selçuklu Devleti’nin Malazgirt Savaşına müteakip olarak Anadolu’ya ayak basmasından 6 yıl sonra İznik’e kadar ilerleyen Selçuklu komutanı Kutalmış Süleyman Şah tarafından bağımsızlığı ilan edilen Türk Devletidir. Anadolu Selçuklu Devleti, İlhanlı Devletinin Anadolu’ya taarruzlarıyla yıkılmış, beyliklere bölünerek Osmanlı Devletinin temellerini meydana getirmiştir.

Büyük Selçuklu Devleti, en parlak dönemini yaşadığı Melikşah döneminde Anadolu’ya ayak basmış, Bizans’ın Anadolu’daki toplumları bir tür sömürge sistemiyle idare ettiği bu coğrafyayı yurt haline getirerek İç Asya’dan başlayan serüveninde Batı sınırlarına ulaşmıştı. Malazgirt Zaferinin mimarı Sultan Alparslan’ın 1072’de erken ölümü üzerine yerine geçen oğlu Melikşah, kumandanlarına talimat vererek emir beklemeksizin Anadolu içlerine akınlar düzenlemeleri için talimat vermiş, Bizans tarafından sömürge haline gelmiş olan Anadolu coğrafyası Selçukluların yeni yurdu haline gelmeye başlamıştı.

1072 yılından itibaren başlatılan Selçuklu akınları Sultan Melikşah’ın emri ile ayrı ve bağımsız ordularla idare ediliyor, Anadolu içlerine ilerleyen Selçuklu orduları, kumandanlarının idaresinde Anadolu’yu Türk Yurdu haline getiriyorlardı. Anadolu seferlerinde görevlendirilen komutanlardan en çok göze çarpanı Kutalmış Oğlu Süleyman Han’dı. Süleyman Han, Büyük Selçuklu Devletinin temellerini atan Selçuk Bey’in torunu Kutalmış Han’ın oğlu idi. Kutalmış Han, babası Arslan Bey ile birlikte Gazne Devleti tarafından esir alındığı dönemde hapisten kaçmış ve ülkesine dönmüş ancak Arslan Bey’in yokluğunda ülkenin hâkimiyeti Arslan bey’in yeğenleri Tuğrul ve Çağrı beylere geçmişti. Saltanat ailesinin değişmesine rağmen hem Kutalmış Han hem de ardılları saltanat beklentilerinden vazgeçmemişlerdi. Zira Kutalmış Han, Tuğrul Bey’in vefatından sonra saltanat mücadelesine girişmiş ancak muvaffak olamayarak Sultan Alparslan Tarafından öldürülmüştü.

Kutalmış Han’ın oğlu Süleyman Şah da babası Kutalmış gibi saltanat sahibi olmak için çabalar sarf ediyordu. Dolayısıyla olası bir saltanat mücadelesinde saltanat makamına göz dikmesi kaçınılmazdı. Güçlü bir kumandan olan Süleyman Şah, hem saltanat makamından uzaklaştırılmak hem de kendisine bağlı olan güçlü ordusundan istifade etmek amacıyla Anadolu Seferlerinde görevlendirildi. Anadolu içlerine gerçekleştirilen taarruzlarda en çetin mücadeleleri verende Süleyman Şah olmuştur. Sadece 3 yıl içerisinde 700 Km’lik bir hat üzerinde ilerleyerek 1075 yılında İznik’e kadar ulaşmıştır.

Anadolu Selçuklu Devletinin Kuruluşu (1077)
1075 yılından sonrasında Bizans ile sınır komşusu haline gelen Süleyman Şah hem bölgedeki hâkimiyetini güçlendirmiş hem de kazandığı zaferlerle ordusunun sadakatini kazanmıştı. Bizans’ın içinde bulunduğu iç karışıklıklar ve Malazgirt Hezimetinin çöküntüsü Bizans’ın Süleyman Şah’a karşı ciddi bir mukavemet getirememesine neden oldu. Bizans, sınırlarına dayanan Selçuklu ordularına karşı mücadele etseler de Bizans ordusunda Türklere karşı oluşmuş büyük bir korku hâkimdi. Süleyman Şah’ın güçlü ordusu da art arda kazandığı zaferlerle bölgede söz sahibi olmaya başlayınca Süleyman Şah, Büyük Selçuklu Devletine bağlılığını reddederek bağımsızlığını ilan etti ve Anadolu’da yeni ve büyük bir devlet vücut buldu (1077).

Süleyman Şah Dönemi (1077 – 1086)
Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk hükümdarı olan Süleyman Şah, İznik ve İzmit’i tamamen kontrol altına aldıktan sonra devletinin sınırlarını Güney Marmara bölgesinden batıya doğru genişletmeye başladı. Bilecik ve Çanakkale hattını hakimiyet alanına dâhil ettikten sonra ise Çanakkale Boğazı’nın kontrolünü ele geçirerek Marmara denizine giren ve çıkan gemilerden vergi tahsil etmeye başladı. Süleyman Şah, sınırlarını genişletirken Bizans iç karışıklıklar ve mezhep çatışması nedeniyle isyan hareketine girişen kitlelerle mücadele etmekle uğraşıyordu. Süleyman Şah da hem Bizans ile mücadele ediyor hem de isyancıları destekleyerek Bizans’ın zafiyetlerini arttırıyordu.

Anadolu Selçuklu Devletinin varlığı Bizans’ın tüm tarihi vakalarını etkiler duruma gelmişti. Bizans’ın çevresini kuşatan Anadolu Selçukluları artık Bizans’ın tek ve yegâne düşmanı olmuşlardı. Selçuklularla mücadele edemeyecek duruma gelen Bizans da mücadele etmek yerine iyi ilişkiler kurarak işbirliği yapma gayreti içerisine girdiler. Bizans İmparatoru VII. Mikhail DUKAS, kendisine karşı isyan hareketi içerisine girişerek İmparatorluk makamını ele geçirmek isteyen Nikeforus BOTANEIATES’in taarruzuna karşı Süleyman Şah’tan yardım isteyerek işbirliği teklifinde bulundu. Karşılığında Bizans topraklarının kimi bölgelerine yerleşim ve Çanakkale boğazından geçen gemilerden vergi alınmasına karşı koymama şartı ile anlaşmayı kabul eden Süleyman Şah, Nikeforus’un ordusunu karşılamak üzere Kütahya-İznik hattına doğru harekete geçti. Nikeforus’un ordusu ile karşılaşan Süleyman Şah, yaptığı görüşme neticesinde DUKAS’ın teklifinden daha cazip bir teklif alınca DUKAS’a verdiği desteği çekerek Nikeforos’a destek verdi ve Bizans Sarayına giren Nikeforos, DUKAS’ı indirerek III. Nikeforus ünvanıyla Bizans İmparatoru oldu. Süleyman Şah’ın bu desteği karşılığında Selçuklu Türkmenleri İstanbul Boğazı kıyılarına kadar yerleşme izni aldı ve Çanakkale Boğazının denetimi tam anlamıyla Anadolu Selçuklu Devletine bırakıldı (1078).

Süleyman Şah, tıpkı bir zamanlar Çin’in Göktürkler, Karahanlılar ve Uygurlar üzerinde uyguladığı muhaliflere destek vererek zayıflatma ve isyan hareketlerini teşvik etme stratejisini Bizans’a uyguluyordu. Kendisine verdiği destek ile imparator olmasını sağladığı III. Nikeforus’un muhalifi olan ve Bizans tahtını ele geçirmek için ayaklanan Melissenos’a destek vererek Bizans’ın iç karışıklıklarla zayıflamasını sağladı. Melissenos’un isyan girişimi başarıyla sonuçlanmadı ancak Bizans hem isyanlarla zayıflamış hem de ülkenin Batı sınırları olan Balkanlarda Bizans’a karşı ayaklanmalar ve taarruzlar hız kazanmıştı. Anadolu Selçuklu Devletine karşı koyamayan Bizans, bu kez vergi vermeyi kabul ederek Selçuklu Akınlarından korunma yoluna gitti. Bizans ile Anadolu Selçuklu Devleti arasında yapılan anlaşma neticesinde barış yapılmış, barışın sağlanması için Bizans yıllık vergi ve tazminat ödemek zorunda bırakılmıştır (1080).

Bizans’ı vergiye bağlayan Süleyman Şah, batı sınırlarını güvence altına aldıktan sonra hakimiyet alanını Doğu ve Güney istikametlere doğru genişletmek üzere Anadolu içlerine akınlara başladı. Bu akınlar neticesinde Adana, Tarsus ve Antakya’yı alarak sınırlarını Suriye hattına kadar genişletti (1084).

Anadolu Selçuklu Devletinin güney hattına doğru ilerleyerek Suriye sınırlarına dayanması Büyük Selçuklu Devletinin Suriye Maliki Tutuş’u tedirgin etti. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Melikşah’ın kardeşi olan Suriye Selçuklularının Maliki Tutuş, Süleyman Şah’ın yayılmasını Suriye hattına doğru devam ettireceği endişesiyle Anadolu Selçuklularının akınlarına karşı çıktı. Zira Süleyman Şah da güney sınırlarına doğru giriştiği akınları Suriye hattına kadar ilerleterek Halep’i kuşatmıştır. Tutuş, Süleyman Şah’ın Halep’i kuşatmasına karşılık Melikşah’ın yetenekli kumandanlarını da ordusuna alarak Süleyman Şah üzerine taarruz etti. Tarihe Ayn Salem savaşı olarak geçen bu mücadele de Süleyman Şah mağlup olarak savaş meydanında öldürüldü (4 Haziran 1086).

Süleyman Şah’ın ölümü Anadolu Selçuklu Devleti’ni derinden sarstı. Zira saltanat varisleri Kılıç Arslan ve Kulan Arslan, Melikşah tarafından esir edilerek İsfahan’a götürülmüştü. Süleyman Şah’ın öldürülmesi ve varislerinin hapsedilmesi üzerine Anadolu Selçuklu Devletinin veziri Ebu’l Kasım, ülkeyi 8 yıl boyunca idare etmiş ancak bu süre zarfında Anadolu Selçukluları güç kaybetmiş, Anadolu içlerindeki hâkimiyetleri zayıflamıştır. Vezir Ebu’l Kasım, Süleyman Şah’ın ölümü ve veliahtlarının esareti üzerine Anadolu Selçuklu Devleti’nin sultanı olduğunu ilan etti. Bizans ile iyi ilişkiler kurup Batı sınırlarının güvenliği tahsis etti. Ancak Büyük Selçuklu Devleti, Süleyman Şah’ın ölümü ve veliahtlarının tutuklanmasıyla yetinmedi. Zira Anadolu Selçuklu Devleti halen bağımsız olarak idare edilmekteydi. Melikşah, Süleyman Şah’ın ölümünün üzerine Anadolu Selçuklularını itaat altına almak amacıyla Urfa Emiri Bozan Bey’i İznik’i kuşatması ve zapt etmesi için görevlendirdi. Bozan Bey, her ne kadar İznik’i kuşatsa da muvaffak olamayarak geri dönmek zorunda kaldı.

Ebu’l Kasım ise İznik Kuşatmasını bertaraf etmesine rağmen Melikşah ile sürekli bir mücadele içerisine girmekten kaçınmaktaydı. Bağımsızlığını koruyabileceği bir barış anlaşması yapmak ümidiyle İsfahan’a gitti. Bu görüşmede Melikşah barışı kabul etmeyip şartsız teslimiyet isteyince Ebu’l Kasım İznik’e geri döndü. Melikşah, Süleyman Şah’ın öldürülmesi ile bertaraf edilen tehdidin yeniden ortaya çıkmasının önüne geçmek için Ebu’l Kasım’ı dönüş yolunda yakalanarak idam ettirdi. Ebu’l Kasım’dan sonra yerine kardeşi Ebu’l Gazi ağabeyinden kalan saltanat makamını sahiplense de Melikşah’ın ölümü ve Büyük Selçuklu Devletinin parçalanması üzerine serbest bırakılan saltanatın gerçek varisleri Kılıç Arslan ve Kulan Arslan İznik’e gelerek babalarından boşalan saltanat makamına geçip Anadolu Selçuklu Devleti’nin idaresini üstlendiler.