Kazan Hanlığı, Moğol Hükümdarı Cengiz Han’ın torunlarından olan Uluğ Muhammed Han tarafından Rusya topraklarında 1437 yılında kurulmuş, 1552 yılına kadar varlığını devam ettirerek Slav (Rus) Devleti tarafından yıkılmıştır.

Kazan Hanlığı, Moğol Hükümdarı Cengiz Han’ın torunlarından olan Uluğ Muhammed Han tarafından Rusya topraklarında 1437 yılında kurulmuş, 1552 yılına kadar varlığını devam ettirerek Slav (Rus) Devleti tarafından yıkılmıştır.

Türk Tarihi’nin önemli bir satır başı olan Kazan Hanlığı, 13. Yüzyılın başlarında Avrupa’ya kadar ulaşan Cengiz Han’ın istilacı orduları tarafından doğu Avrupa steplerinde kurulmuş Altın Orda Devletinin ardılları tarafından tarih sahnesine çıkartılmıştır. Cengiz Han, 13. Yüzyılın başlarında giriştiği istilalarla batıya doğru hızla ilerlemiş, pek çok Türk Devletini doğrudan ya da dolaylı olarak yıkmış ve Asya Tarihinin temel yapıtaşlarını sarsarak bölgedeki siyasi yapıya menfi tesirlerde bulunmuştu. Cengiz Han’ın yaşadığı dönemde Doğu Avrupa’ya ayak basmış olan Moğol Devleti, Cengiz Han’ın vefatı ile oğulları tarafından paylaşılmıştı. Bu paylaşım neticesinde Doğu Avrupa ile Batı Asya bölgesi Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci yönetimine bırakıldı. Cuci, hâkimiyeti altındaki toprakları vefatı öncesi iki oğluna bırakmış, oğullarından Batur da Ceyhun-Seyhun nehirleri arasındaki bölgenin batısında Altın Orda Devletini kurmuştu.

Altın Orda Devleti, her ne kadar Moğol Devletinin ardılları olmuş olsalar da istila ettiği topraklar kadim Türk Devleti Kıpçaklar’a ev sahipliği yapmaktaydı. Kıpçaklar 10. Yüzyılda başlayan Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa hâkimiyetlerini 13. Yüzyıla kadar devam ettirmiş, Moğol istilalarıyla baş edemeyip yıkılmalarına rağmen 300 yıldır yaşadıkları Doğu Avrupa topraklarını Kıpçak yurdu haline getirmişlerdi. Moğol Orduları her ne kadar bu bölgeyi fethetmiş olsalar bile bölgedeki demografik yapı yoğun olarak Kıpçak Türklerinden oluşmaktaydı. Moğol orduları ile birlikte gelen küçük Moğol ve Türk kitleler ise Kıpçaklar arasında kaynaşarak bu toplumun bir parçası haline gelmişlerdi.

Altın Orda Devleti, dışarıdan bakıldığında bir Moğol Devleti olarak görülmektedir. Ancak Türk Kültüründen yoğun şekilde etkilenen Moğollar ve Türk olduğunu her halükarda ifade etmiş olan Cengiz Han’ın torunları tarafından kurulmuş olması bu devleti Türk-Moğol devleti haline getirmiş, Altın Orda Devletinin yıkılması ile Moğol kimliği ortadan kalkarak tartışmasız bir Türk Devleti olan Kazan Hanlığı vücut bulmuştur.

Kazan Hanlığının Kuruluşu
Altın Orda Devleti, en parlak yıllarını yaşadığı ilk dönemlerinden itibaren Slavlar ve bölgedeki Türk toplumların giriştiği isyanlar neticesinde zayıflamaya başlamıştı. Tüm tehditlere rağmen 250 yıl boyunca ayakta kalabilen Altın Orda Devleti, son darbeyi büyük Türk Hakanı Aksak Timur (Timur Devleti) tarafından aldı. Aksak Timur, kendi desteği ile Altın Orda Devletinin başına geçen Toktamış ile anlaşamamış, 1395 yılında yaptıkları bir savaşla Toktamış Han ölünce Altın Orda Devleti de bölünmeye uğramıştı. Bu bölünme neticesinde Sibir, Kırım ve Astrahan Hanlıkları ortaya çıkmış, Toktamış’ın oğlu Uluğ Muhammed Han da bölünmüş olan devletini siyasi çekişmeler ve mücadelelere rağmen idare etmeye çalışmıştır.

Toktamış Han’ın oğlu olan Uluğ Muhammed Han, babasının ölümünden sonra yaşanan iç karışıklıklar neticesinde varisi olduğu saltanat makamına geçememişti. Diğer varislerle mücadele etmek zorunda kalan ve tahtını diğer kardeşine kaptıran Uluğ Muhammed Han 1419 yılında saltanata geçmeyi başarmış ancak 1424’de tahttan indirilmişti. 1427’de tekrar tahta geçebildi ancak 1436’da kardeşi Küçük Muhammed Han tarafından yine tahttan indirildi. Uluğ Muhammed Han, Tekrar tahta geçmeyi başaramayınca Altın Orda Devletinden kopan ve bağımsız hale gelen İtil Bulgarlarının bulunduğu bölgeye çekilerek burada kendi hanlığını kurdu ve Kazan Hanlığı fiilen tarih sahnesine çıkmış oldu.

Altın Orda Devleti, Berke Han döneminde (1257) Müslümanlığı kabul etmiş ve İslamiyet Devlet ve Millet nezdinde itibar görerek yayılmaya başlamıştı. Hatta Moğol Hükümdarı olan Berke Han, Alâeddin Keykubat’ın kızı Melike Hatun ile evlenerek Anadolu Selçuklu Devleti ile akraba bile olmuştu. Bu ailevi münasebet, bünyesinde kalabalık Türk Kitlelerini barındıran Moğol Altın Orda Devletinin Müslüman Türk toplumlarının göçleriyle tamamen Türkleşmesine vesile oldu. Uluğ Muhammed Han’da bu bağlamda Müslüman ve Türk hükümdar olarak Türk Tarihine mâl olan Kazan Hanlığının hükümdarı olarak karşımıza çıkmaktadır.


Kazan Hanlığının Yükselme Dönemi (1438 – 1445)
Uluğ Muhammed Han, Altın Orda Saltanatında meydana gelen çekişmeler ve mücadeleler nedeniyle zaten yıkılmak üzere olan Altın Orda Devletinden ayrılarak İtil Bulgarlarının (Kun Türkleri) yaşadığı, bugün Çuvaşistan, Başkurtistan, Tataristan olarak geçen coğrafyaya yerleşerek burada yaşayan Türklerin liderliğini yaparak bağımsızlığını ilan etti. Bu bölgenin güneyinde yine bir Türk Hanlığı olan Astrahanlar, kuzeyinde Fin kavimlerinin bulunduğu küçük krallıklar, doğusunda Nogaylar, Kuzey Doğusunda Sibirler, batısında Moskova Beyliği, güney batısında ise Kırım Hanlığı bulunuyordu.

Uluğ Muhammed Han, devletini çevreleyen çok sayıda krallık ve hanlık arasında kalmış olmanın etkisiyle zorlu bir hâkimiyet mücadelesi içerisine girişti. Altın Orda hükümdarlığı döneminde kendisine sadakatle bağlı pek çok boy ve aşiret bulunuyordu. Kendisine bağlı olan Altın Orda tebaası ile iki yıllık bir hazırlık neticesinde güçlü bir ordu toparlayarak Altın Orda hükümdarlığı döneminde kendisine tabi kıldığı Moskova Beyliği üzerine taarruz edip bölgeyi kontrolü altına alarak vergiye tabi hale getirdi (1439). Ancak bir süre sonra vergi ödemeyi reddeden Moskova Beyliği isyan edince 1444’de daha güçlü ve kalabalık bir ordu ile Moskova’ya tekrar girdi ve çetin mücadeleler neticesinde 7 Haziran 1445’de Suzdal’da yapılan son savaşla büyük bir zafer kazanarak Moskova Beyliğinin tüm idare ve yönetimini hâkimiyeti altına aldı. Uluğ Muhammed Han, Moskova’nın tekrar başkaldırması ihtimaline karşı oğlu Kasım’ı Oka Nehri’nde konuşlandırarak burada kendisine bir Beylik tahsis ettirdi.

Kazan Hanlığını kuran ve hızla yücelten Uluğ Muhammed Han, son Moskova seferinden dönüşte beklenmedik şekilde vefat edince yerine büyük oğlu Mahmut geçti.

[h2] Kazan Hanlığının Duraklama Dönemi (1445 – 1487)
Uluğ Muhammed Han’dan sonra yerine geçen oğlu Mahmut (1445 – 1462), Muhammed Han gibi mücadeleci bir siyaset izlemedi. Komşularıyla iyi geçinmeyi ve mücadeleden kaçınmayı yeğleyen Mahmut Han, kaçınılmaz olarak devletin duraklamasına ve zayıflamasına neden oldu. Bunun yanında Oka Nehrinde kendi beyliğini kurmuş olan Uluğ Muhammed Han’ın diğer oğlu Kasım, daha mücadeleci bir tavır izleyerek güçleniyordu. Mahmut Han dönemi daha çok barış içerisinde geçse de Kazan Hanlığı için zayıflama döneminin başlangıcı olmuş, ilerleyen dönemlerde devletin gücü daha da zayıflamıştır.
Mahmut Han, 1462 yılında vefat edince yerine oğlu Halil geçti (1462 - 1467). Halil Han’da babasının izlediği uzlaşmacı politikayı devam ettirdi. Ancak bu tavrı ile komşularının taarruzlarına maruz kalmayan Kazan Hanlığı, diğer saltanat varisi İbrahim Han’ın saltanat mücadelesine maruz kaldı. Halil Han 1467 yılında öldü ancak yerine geçecek bir oğlu bulunmadığından diğer kardeşleri arasında saltanat mücadelesi baş gösterdi. Kardeşi İbrahim, diğer kardeşleriyle mücadele ederek saltanat makamına geçebildi.

İbrahim Han döneminde (1467 – 1479) iç karışıklıklar ortaya çıkmaya başladı. Zira komşularla girilen iyi ilişkiler siyasi açıdan zayıflık göstergesi haline geliyordu. Oka beyi Kasım Han, Kazan Hanlarının aksine daha mücadeleci bir siyaset izliyordu. Zamanla güçlenen Kasım Han, Kazan Hanına nispeten daha cengâver ve mücadeleci bir siyaset izlediği için Hanlığın kimi zümreleri tarafından itibar görmeye başlamıştı. İbrahim Han’ın zayıf politikası nedeniyle Kazan Hanlığına bağlı kimi boylar ve aşiretler Oka beyi Kasım Han’a biat ettiler. Bir dönem Kazan Hanlığı’nın hâkimiyeti kabul edip vergi ödemek zorunda kalan Moskova Beyliği ise Mahmut Han ve İbrahim Han döneminde güçlenmişlerdi. Bunun yanında Kazan Hanlığının yaşadığı iç çekişmeye müdahil olarak Oka beyi Kasım’ı destekleyerek Kazan Hanlığı içerisinde yaşanan çekişmeleri körüklediler. Kasım Han, Slavlardan aldığı destek ile İbrahim Han üzerine yürüyerek tahtı ele geçirmeye teşebbüs etti. Ancak başarılı olamadı ve giriştiği mücadele sonucunda öldürüldü.

İbrahim Han’ın hâkimiyeti, iç çekişmelere ve saltanat varislerinin tehditlerine rağmen vefat ettiği 1479 yılına kadar devam etti. İbrahim Han’ın vefatı ile yerine oğlu Ali Han geçti. Ancak Ali Han, dış ve iç tehditlere karşı babası İbrahim Han kadar başarılı olamadı. İbrahim Han döneminde isyan başlatan Moskova Beyliği, Kazan Hanlığındaki saltanat değişimini fırsat görerek vergi vermeyi reddettiler ve Kazan Hanlığının hâkimiyetini tanımadıklarını ilan ettiler. Böylelikle Moskova Beyliği Kazan Hanlığının idare ve himayesinden çıkmış oldu (1480). Bu dönemde Slavlar 3. İvan (Korkunç İvan) önderliğinde giriştikleri isyan hareketi ile bağımsızlıklarına kavuştular. 3. İvan’ın Bizans Prenseslerinden biriyle evlenmesi ile daha da güçlenen Slavlar, tarihlerinin en önemli dönemini yaşayarak Kazan Hanlığın toprakların üzerine taarruzlara giriştiler. Kazan Han’ı Ali Han, 1487 yılında Kazan Şehrine giren Slavlara engel olamayınca tahttan indirildi ve Slavlar kendilerinin tahakkümü altında kalması şartıyla Muhammed Emin’i Kazan tahtına oturttular (1487).